Mae Dyfodol i’r Iaith wedi datgan tristwch o glywed am farwolaeth Comisiynydd y Gymraeg.
Dywedodd Heini Gruffudd, Cadeirydd y mudiad:
“Mae colled gynamserol Aled Roberts yn ergyd i Gymru a’r Gymraeg. Gwerthfawrogwn ei gyfraniad, a’i arweiniad cadarn, yn ogystal â’i bwyslais ymarferol ar ddefnydd y Gymraeg a’i angerdd dros yr iaith.”
“Cydymdeimlwn yn ddwys â theulu Aled Roberts drwy’r cyfnod trist hwn.”
Mae Dyfodol i’r Iaith yn galw am newid sylfaenol yn y modd y rheolir darlledu yng Nghymru. Gyda Llywodraeth San Steffan yn bygwth dileu’r drwydded deledu sy’n cyllido Radio Cymru ac S4C, mae Dyfodol am weld trosglwyddo rheolaeth am holl ddarlledu Cymru i awdurdod darlledu newydd dan oruchwyliaeth Llywodraeth Cymru.
Dywed Eifion Lloyd Jones ar ran y mudiad:
“Fel gwasanaeth cyhoeddus i bawb gyda phawb yn talu amdano trwy’r drwydded y cynhaliwyd y BBC am ganrif ei bodolaeth. Cyfanswm sylweddol y tâl cyffredinol hwnnw sydd wedi sicrhau’r cyllid digonol i gynnal gwasanaeth llwyddiannus y mae gweddill y byd wedi ceisio efelychu ei safon. Mewn byd sydd bellach yn derbyn ei gyfryngau o lu o ffynonellau amrywiol ac amheus eu cymhelliad yn aml, darlledu cyhoeddus yw’r ffynhonnell fwyaf dibynnol o ddigon am newyddion ymchwiliol a di-duedd.
“Fel gwasanaeth cyhoeddus, hefyd, y sefydlwyd C4 ac S4C ym 1981, er bod cyfran fechan o’u cyllid i ddod o fusnes masnachol. Yn fasnachol, ni ellid byth freuddwydio am ddarlledu yn Gymraeg. Ni ellir, ychwaith, ddibynnu ar lywodraeth bresennol San Steffan i gyllido S4C yn ddigonol o gofio’r toriadau real cyson a wnaed yng nghyllideb y sianel dros y degawd diwethaf.
“Gan mai llywodraeth San Steffan sy’n rheoli darlledu a chyfathrebu’r DG, y nhw sy’n dynodi cost trwydded y BBC a phenderfynu tynged C4 ac S4C. Y llywodraeth, felly, a fynnodd fod prif gyllid S4C erbyn hyn i’w gysylltu’n uniongyrchol â thrwydded y BBC. Dyna’r cam gwag cyntaf yn ein barn ni, ac er bod S4C ei hunan wedi croesawu’r sicrwydd a ddeuai o hynny, mae dibyniaeth ariannol S4C ar y gorfforaeth Brydeinig yn peryglu dyfodol cyllideb ac annibyniaeth golygyddol y sianel Gymraeg.
“Gyda’r llywodraeth Geidwadol bresennol am dorri crib annibyniaeth y BBC, sy’n rhy feirniadol ohonynt yn eu barn nhw, eu polisi bellach yw rhewi cost y drwydded am ddwy flynedd, ei gynyddu ar sail chwyddiant yn unig wedyn, a bygwth ei ddileu yn llwyr yn 2027. Mae’r rhewi am ddwy flynedd yn newyddion drwg i bob gwasanaeth, Radio Cymru’n uniongyrchol ac S4C yn anuniongyrchol. Ond byddai dileu’r drwydded yn llwyr yn tanseilio holl fodolaeth y gwasanaeth cyhoeddus gan y byddai unrhyw ddull arall o gyllido yn dibynnu ar ymateb y gwylwyr i gynnwys y rhaglenni. Yn anorfod, rhaglenni poblogaidd fyddai’n denu gwylwyr i dalu amdanynt, a’r rhaglenni safonol sy’n costio arian ac amser fyddai’n cael eu cwtogi i ddifancoll. Gyda chynulleidfa leiafrifol a heb gyllideb ddigonol, diflannu fyddai’r rhaglenni hynny yn bur fuan.
“Yng Nghymru ac yn y Gymraeg, mae’n amlwg na fyddai niferoedd gwylwyr yn cyfiawnhau unrhyw fath o wasanaeth sylweddol ar deledu na radio, BBC Wales nag S4C, Radio Wales na Radio Cymru. Peidiwn â chael ein dallu gan y cyfraniad o £7.5 miliwn ychwanegol i S4C am y chwe blynedd nesaf i ddarparu arlwy ar-lein. Nid yw hynny’n ddegfed rhan o gyllid blynyddol S4C, ac mae’r £88 miliwn hwnnw wedi gostwng mewn termau real dros y blynyddoedd ac effaith hynny i’w weld ar ein sgriniau yn feunosol.
“O ran dyfodol y Gymraeg, felly, byddai tynged yr iaith yn dilyn dirywiad ei defnydd cyhoeddus ar y cyfryngau yng nghartrefi’n gwlad. Mewn gair, mae dyfodol yr iaith yn ddibynnol ar ddyfodol y defnydd cyhoeddus gweladwy a chlywadwy ohoni. S4C yw prif ffynhonnell y Gymraeg ar ein haelwydydd a’i chyfraniad i ddatblygiad iaith plant yn anfesuradwy. Ar aelwydydd di-Gymraeg, rhaglenni Cyw sy’n atgyfnerthu gwaith ein ysgolion meithrin a chynradd wrth drosglwyddo’r iaith i ymwybyddiaeth naturiol ein plant.”
Mae Dyfodol yn galw ar Lywodraeth Cymru a Phlaid Cymru i weithredu’r camau canlynol fel rhan o’u cytundeb i ddatblygu’r cyfryngau yng Nghymru. Nid cyfryngau newydd yn unig a ddylid eu datblygu yn y cytundeb hwnnw, ond dylid gwarchod a datblygu’r cyfryngau presennol sy’n berthnasol i drwch y Gymry Gymraeg.
Ychwanegodd Eifion Lloyd Jones:
“Er y gall y camau hyn ymddangos fel chwyldro darlledu, ystyrier hyn: pa wlad arall ar wyneb daear sy’n fodlon gweld ei phrif gyfryngau cyfathrebu yn cael eu rheoli gan wlad arall? Pan fo chwyldro gwirioneddol mewn gwledydd, meddiannu’r cyfryngau yw blaenoriaeth yr arweinwyr newydd. Mae’r olion bwledi a welais ar furiau gorsafoedd darlledu dwyrain Ewrop yn dyst i hynny. Galw am chwyldro heddychlon ydym ni, ond un a fyddai’n sicrhau dyfodol darlledu Cymraeg, a thrwy hynny ddyfodol yr iaith.”
Mewn ymateb i’r her o leihau’r nifer tai gwyliau ac ail gartrefi mewn cymunedau Cymraeg, mae Llywodraeth Cymru’n cynnig £2f i Wynedd, a £1m yr un i Ynys Môn, Ceredigion, Sir Benfro a Sir Gâr i geisio lliniaru peth ar yr argyfwng.
Barn Dyfodol i’r Iaith yw bod angen gweithredu sylweddol ar frys. Mae cynnig ariannol presennol y Llywodraeth yn cyfateb yn fras i i brynu neu godi 24 o dai, swm pitw o ystyried maint yr argyfwng.
Mae Cynog Dafis, aelod o Fwrdd Dyfodol i’r Iaith wedi llunio adroddiad sy’n amlinellu’r hyn sydd angen o safbwynt cyllid a chamau gweithredu er mwyn mynd i’r afael o ddifrif ag argyfwng cartrefi mewn ardaloedd lle mae’r Gymraeg yn iaith gymdeithasol fyw.
Mae’r adroddiad yn argymell dull newydd* o ddefnyddio’r diwydiant twristiaeth i greu ffrwd incwm ychwanegol er mwyn darparu cartrefi i bobl leol a hybu’r economi.
1 Ffynhonnell Newydd o Gyllid
Mae Dyfodol yn galw ar Lywodraeth Cymru i glustnodi £200m o gyfalaf i’w gwario’n bennaf yn yr ardaloedd gorllewinol (Môn, Gwynedd, Ceredigion, Sir Benfro a Chaerfyrddin) lle mae’r argyfwng tai ar ei fwyaf dwys a’r effaith niweidiol ar yr iaith Gymraeg i’w theimlo gryfaf. A siarad yn fras fe alluogai hyn i 800 o gartrefi gael eu prynu neu eu codi.
Byddai’r tai yma’n cael eu defnyddio mewn dwy ffordd
Byddai’r elw o’r ail gategori yn cael ei ddefnyddio i greu cronfa i sybsideideiddio’r cartrefi cymdeithasol a/neu i hyrwyddo datblygiadau o fudd i’r gymdeithas leol ac i’r rhanbarth gorllewinol yn gyffredinol.
O safbwynt goruchwylio’r gwaith, awgrymir y canlynol fel posibiliadau:
Yn y dyfodol gellid ystyried trosglwyddo’r stoc dai yma i berchnogaeth cwmnïau cymunedol ond yn y tymor byr a chanolig mae’n bwysig sicrhau mai’r sector cyhoeddus sy’n rheoli’r gwaith.
2 Gweithredu Prydlon
Mae Dyfodol yn galw ar Lywodraeth Cymru i gomisiynu astudiaeth fanwl, a hynny ar frys, i botensial ac agweddau ymarferol y bras-gynllun uchod. Dylai fod modd cyhoeddi canlyniadau astudiaeth o’r fath erbyn Pasg 2022 er mwyn symud ymlaen wedyn i’w roi mewn gweithrediad
Yn y cyfamser mae’n bwysig peidio gohirio. Tra bod y syniad yn cael ei archwilio, dylid darparu adnoddau digonol i awdurdodau lleol ymyrryd yn y farchnad, drwy brynu ac adnewyddu neu godi tai newydd fel sy’n addas.
Mae’r mudiad yn llwyr gefnogol i argymhellion adroddiad Simon Brooks ac yn edrych ymlaen at weld eu gweithredu’n llawn.
*Lansiwyd y syniad y llynedd mewn erthyglau gan Cynog Dafis yn Golwg a’r Western Mail – (gweler yr Atodiad). Yn dilyn hynny cafwyd ar ddeall bod Llywodraeth Cymru yn eu hystyried.
ATODIAD
Troi Tai Gwyliau yn Ased Cymreig
Daeth yr argyfwng cartrefu yn y Fro Gymraeg yn destun trafod tanllyd a’r galw am weithredu effeithiol i’w thaclo yn daer. Gadewch i ni’n atgoffa’n hunain o rai o elfennau’r argyfwng.
O’r diwedd cafwyd cyfres o flaengareddau gan awdurdodau cyhoeddus i fynd i’r afael â’r broblem: codi treth uwch ar ail gartrefi; codi cartrefi cymdeithasol a chyfran uwch o dai “fforddadwy”; prynu tai gan Gyngor Gwynedd i’w gosod i bobl leol; galw am yr hawl, drwy ddeddwriaeth gynllunio, i gyfyngu ar y gyfran o ail gartrefi mewn ardaloedd penodol Gall fod blaengareddau o’r fath yn werthfawr. Fy marn i serch hynny yw bod eisiau meddwl yn fwy strwythurol-radical o’r hanner.
Dyma awgrym ynghylch sut wneud hynny gan gipio elfen o reolaeth ar ac elw o’r diwydiant ymwelwyr i gymunedau lleol a diwallu anghenion eu trigolion ar yr un pryd.
Yr allwedd yw cael gafael ar gymaint â phosibl o’r elw sylweddol digamsyniol sy’n cael ei wneud o gartrefi gwyliau, i’w ddefnyddio i ddarparu cartrefi i bobl leol ac i ddibenion cymunedol eraill. Byddai’n gweithio fel a ganlyn:
Byddai corff cyhoeddus neu gymunedol yn pwrcasu eiddo (a’i adenwyddu yn ôl yr angen) ac yna’n gosod cyfran o’r unedau yn dai gwyliau a chyfran yn dai cymdeithasol i bobl leol. Byddai’r elw o’r tai gwyliau yn sybsideiddio’r tai cymdeithasol (gan gofio bod prynu ac adnewyddu am amryw resymau yn ddrutach na chodi tai newydd).
Dychmygwch dÿ tair ystafell-wely yn cael ei brynu am £200,000 (y cyfartaledd Cymreig ar hyn o bryd). Mae rhent wythnosol tÿ felly yn gartref cymdeithasol oddeutu’r £90. Dros flwyddyn dyna £4,680. Mae tÿ felly (byngalo dymunol ond digon diddychymyg) ar arfordir Ceredigion yn codi rhent o £500 yr wythnos. Dros 40 wythnos (dyweder) y flwyddyn, dyna £20,000.
Ffigyrau crynswth amrwd ac anghyflawn wrth gwrs. Rhaid ystyried amywiol orbenion, treth y cyngor, taliadau morgaes, adnewyddu, cost cynnal-a-chadw ac ati ac i dÿ gwyliau gost marchnata a llogi a glanhau wythnosol. Ar y llaw arall gallai fod elfen o gymorthdal cyhoeddus a/neu fuddsoddi cymunedol yn briodol. Bid a fo am hynny mae’r gwahaniaeth o ran elw rhwng y ddau fath o weithgarwch yn fawr a’r cyfle i groes-sybsideiddio yn amlwg.
Pa fath o gorff neu gyrff a allai wneud hyn? Dyma rai posibiliadau:
Byddai rhaid dechrau’n fach a thyfu’n raddol yn y lle cyntaf, ond pam na ddylai corff cyhoeddus/ cyumunedol o’r fath dyfu’n sector sylweddol a dylanwadol? Ystyriwch y manteision yma
Mae angen gwaith dadansoddi a modelo sylweddol i archwilio ymarferoldeb y syniad rwy’i wedi’i fras-amlinellu. Beth am fynnu ymrwymiad gan y pleidiau gwleidyddol wrth iddyn-nhw baratoi eu polisïau erbyn etholiad Senedd Cymru o leiaf i gomisiynu astudiaeth ar frys? Neu beth am i ryw awdurdod lleol fwrw ati wneud hynny rhag blaen?
Cynog Dafis Chwefror 2021.