Nid oedd asesiad effaith ieithyddol wedi’i gwblhau, a heb ei gyflwyno felly pan gafodd y cynllun ei gyflwyno (Hydref 2020). Daeth yr ymgynghoriad i ben 19 Ionawr 2021.   Ymddangosodd yr asesiad effaith ieithyddol 16 Chwefror, 2021, ac nid oedd yn rhan o’r ystyriaeth wreiddiol.

Mae hyn yn groes i safonau 88, 89, 90, 91 a 92 Safonau Iaith Llywodraeth Cymru.

Nid oedd y ddogfen ymgynghori’n cynnwys ystyriaethau a fyddai wedi deillio o’r asesiad effaith ieithyddol.

Ein barn ni yw bod y broses wedi bod yn ddiffygiol, ac os yw’r Sir am barhau gyda’r cynllun, mae angen cychwyn y broses ymgynghori o’r dechrau.

1. Niferoedd disgyblion:

Yn ôl y cyfrif diweddaraf (gan y Sir), 481 o ddisgyblion amser llawn sydd yn y tair ysgol y bwriedir eu cau.  Mae’r cynllun ar gyfer 700 o ddisgyblion, sef mwy na 200 yn fwy nag sydd yn yr ysgolion hyn yn awr.  Mae’n dra amheus nad oes 200 o lefydd gwag yn ysgolion Cymraeg yr ardal, ac mae’n amlwg bod perygl y bydd yr ysgol Saesneg am ddenu disgyblion ychwanegol. Ni roddwyd ystyriaeth i hyn yn yr adroddiad, ac ni roddwyd ystyriaeth i hyn chwaith yn yr asesiad ieithyddol.

2. Mae’r asesiad ieithyddol yn ddiffygiol mewn sawl man:

Mae’r asesiad yn honni y byddai tair Thema ystyriaethau Cymraeg 2050 yn uniongyrchol berthnasol pe bai’r cynnig yn ymwneud ag addysg Gymraeg. Anuniongyrchol, meddir, yw perthnasedd ystyriaethau Cymraeg 2050 am fod y cynnig yn ymwneud ag addysg Saesneg.  Mae hyn yn gyfeiliornus am ddau reswm:

1. Mae’r cynnig yn debygol iawn o gael effaith ieithyddol ar yr iaith yng Nghwm Tawe. Mae Pontardawe ynghanol y brif ardal o sensitifrwydd ieithyddol a ddiffinnir gan y Cyngor, a bydd cael ysgol gynradd Saesneg newydd fawr ym Mhontardawe’n debygol iawn o effeithio’n niweidiol ar niferoedd sy’n mynychu ysgolion Cymraeg Trebannws a Phontardawe, sydd â hen adeiladau, er gwaetha rhai ychwanegiadau.
2. Nid yw’r asesiad effaith ieithyddol yn ystyried y cyfraniad y gall ysgol Saesneg ei wneud i gyflwyno sgiliau Cymraeg i’w disgyblion. Sonnir am ddysgu’r Gymraeg yn ‘ail iaith’, heb ystyried cyflwyno’r Gymraeg ar un continwwm, a heb ystyried chwaith y posibilrwydd o greu ysgol drosiannol, lle y gall ysgol droi fesul blwyddyn tuag at fod yn ysgol Gymraeg. Mae adolygiad o gategorïau ysgolion ar y gweill gan y Llywodraeth, i’w gynnwys, o bosib, mewn deddf addysg, a dylai unrhyw asesiad o iaith ysgolion ystyried y newidiadau arfaethedig yn hwn.

• Nodir yn glir yn yr asesiad sut mae Pontardawe ynghanol ardal a ystyrir yn ieithyddol sensitif:

Nid yw’r asesiad yn ystyried sut y gall lleoli ysgol gynradd o 700 o blant gael effaith negyddol bellgyrhaeddol ar y Gymraeg yng nghwm Tawe. Dylai ystyriaeth o’r fath nodi posibiliadau ieithyddol codi gwahanol fathau o ysgol yn yr ardal.  Nid oes awgrym o’r posibilrwydd o drosi’r ysgolion cynradd presennol yn rhai trosiannol, nac o sefydlu ysgol o’r fath ym Mhontardawe.  Mae’r asesiad yn perthyn i hen ddull o feddwl am ddatblygiad addysg yng Nghymru, ac mae’n brin o gyflwyno senarios a allai gyfrannu’n llawn at weledigaeth y Llywodraeth.

Posibilrwydd nad ystyriwyd oedd sefydlu ysgol Gymraeg newydd i 700 o blant ym Mhontardawe, gan gymryd lle ysgolion Trebannws a Phontardawe, a chadw Godre’r Graig, yr Alltwen a Llangiwg, a’u trosi hwythau’n ysgolion trosiannol.  Byddai cynnig o’r fath yn debygol o gyfrannu’n helaeth at adfer y Gymraeg yng nghwm Tawe.

2019. Mae’r asesiad yn gwneud sawl sylw camarweiniol. Meddir mewn un man nad oedd codi adeiladau newydd i ysgolion Saesneg wedi effeithio ar nifer disgyblion ysgolion Cymraeg yn y sir.  Nid oedd yr adeiladau newydd hyn yn yr ardal ieithyddol sensitif, ac nid yw’r gymhariaeth yn dal dŵr.  Wedi dweud hynny, mae’n gwbl gyfiawn dadlau bod yr adeiladau newydd hyn wedi cael effaith negyddol ar niferoedd disgyblion ysgolion Cymraeg y sir.  Mae twf cyson wedi bod yn nifer disgyblion ysgolion Cymraeg siroedd eraill yn ne Cymru, rhwng 2009 a 2019. e.e.

Abertawe                                2,480 –             3,205

Caerdydd                                3,730 –             5,455

Caerffili                                  2,395 –             2945

Casnewydd                             465 –                785

Merthyr Tudful                       545 –                780

Ac mewn ardal debyg yn y gogledd:

Wrecsam                                 1,215 –             1,710

Ond mae gostyngiad yng Nghastell-nedd Port Talbot:

Castell-nedd Port Talbot        2,120 –             1,980

https://statscymru.llyw.cymru/Catalogue/Education-and-Skills/Schools-and-Teachers/Schools-Census/Pupil-Level-Annual-School-Census/Welsh-Language/pupilswelshclasses-by-localauthority-welshcategory

3. Ein barn ni yw bod yr ymgynghoriad cychwynnol wedi bod yn ddiffygiol, a bod yr asesiad effaith ieithyddol yn ddiffygiol iawn.

Gofynnwn i chi dynnu’r cynllun hwn yn ôl, ac ail ystyried cynlluniau ysgolion ar gyfer yr ardal hon, gan roi ystyriaeth lawn o’r cychwyn i’r goblygiadau ieithyddol, ac i’r cynnydd ieithyddol y gellir eu gwneud trwy gyflwyno cynlluniau addysgol â gweledigaeth, a fydd yn rhoi i ddisgyblion Cwm Tawe y gorau o ran eu datblygiad personol ac ieithyddol yn y ddwy iaith, ac a fydd yn rhoi’n gyflawn iddynt eu hetifeddiaeth ddiwylliannol ac ieithyddol.